فیزیوتراپی پس از جراحی دیسک کمر امری ضروری و مکمل فرایند درمانی است. جراحی دیسک کمر یکی از روش‌های مؤثر برای درمان دردهای مزمن و شدید ستون فقرات است که معمولاً پس از فرسایش یا فتق دیسک انجام می‌شود. اما جراحی پایان کار نیست؛ در واقع، تنها آغاز یک مسیر جدید به سمت بازتوانی کامل است. بسیاری از افراد گمان می‌کنند بعد از عمل، همه چیز به حالت طبیعی برمی‌گردد؛ در حالی که فیزیوتراپی نقشی کلیدی در موفقیت نهایی این درمان دارد. فیزیوتراپی پس از جراحی دیسک کمر می‌تواند درد را کاهش دهد، دامنه حرکتی را بازگرداند، و از بازگشت مجدد علائم جلوگیری کند.
ستون فقرات انسان از مهره‌هایی تشکیل شده که توسط بالشتک‌هایی نرم به نام دیسک بین‌مهره‌ای جدا شده‌اند. این دیسک‌ها نقش ضربه‌گیر را دارند و از ساییدگی مهره‌ها جلوگیری می‌کنند. اما با افزایش سن، فشار زیاد، نشستن طولانی، یا بلند کردن اجسام سنگین، این دیسک‌ها ممکن است دچار بیرون زدگی یا فتق شوند.
زمانی که دیسک بیرون زده بر روی عصب فشار وارد کند، فرد دچار درد شدید، بی‌حسی، یا حتی ضعف در پاها می‌شود. در صورتی که درمان‌های غیرجراحی مانند دارو، استراحت و فیزیوتراپی اولیه برای بیرون زدگی دیسک کمر پاسخ ندهد، پزشک ممکن است جراحی را پیشنهاد دهد.
انواع جراحی‌های دیسک کمر
جراحی دیسک کمر بسته به شدت مشکل و شرایط بیمار به چند روش انجام می‌شود:
- دیسککتومی (Discectomy): برداشتن قسمت بیرون زده دیسک که به عصب فشار می‌آورد.
- لامینکتومی: برداشتن بخشی از استخوان برای ایجاد فضای بیشتر به نخاع یا ریشه عصبی.
- جراحی فیوژن (Fusion): اتصال دو مهره به هم برای جلوگیری از حرکت بین آن‌ها.
- جراحی با لیزر یا کم‌تهاجمی (MIS): استفاده از برش‌های کوچک با دوره نقاهت کوتاه‌تر.
هر یک از این روش‌ها نیاز به دوره بازتوانی خاصی دارند که فیزیوتراپی در آن نقش اول را ایفا می‌کند.
اهمیت فیزیوتراپی پس از جراحی دیسک کمر
فیزیوتراپی بعد از جراحی دیسک کمر، مثل بنزین برای موتور خودرو عمل می‌کند. جراحی مسیر درد را مسدود می‌کند، اما فیزیوتراپی آن را بهبود می‌بخشد. فواید مهم فیزیوتراپی عبارت‌اند از:
- بازگشت دامنه حرکتی طبیعی کمر
- تقویت عضلات ضعیف شده در اطراف ستون فقرات
- اصلاح نحوه نشستن، ایستادن و راه رفتن
- افزایش انعطاف‌پذیری عضلات و تاندون‌ها
- بهبود تعادل و ثبات بدن
- جلوگیری از چسبندگی عضلات و بافت‌ها در ناحیه جراحی شده
فیزیوتراپیست با ارزیابی شرایط بیمار و نوع جراحی، برنامه‌ای متناسب با نیازها طراحی می‌کند که به بازیابی کامل کمک می‌نماید.
جلوگیری از عوارض پس از جراحی
یکی از مهم‌ترین وظایف فیزیوتراپی، جلوگیری از بروز عوارضی است که ممکن است بعد از جراحی دیسک کمر رخ دهد، از جمله:
- سفتی یا خشکی عضلات ناحیه جراحی شده
- لخته خون در پاها به دلیل بی‌تحرکی
- زخم‌های داخلی و چسبندگی بافت‌ها
- افت عملکرد عضلات مرکزی بدن (core muscles)
با اجرای درست تمرینات فیزیوتراپی، این عوارض کاهش می‌یابد و بیمار با سرعت بیشتری به فعالیت‌های روزمره بازمی‌گردد.
زمان مناسب برای شروع فیزیوتراپی پس از جراحی دیسک کمر
شروع فیزیوتراپی بعد از جراحی دیسک کمر نباید با عجله انجام شود. بسته به نوع جراحی، شدت مشکل و شرایط بیمار، زمان‌بندی فیزیوتراپی به شکل مرحله‌ای تنظیم می‌شود. معمولاً مراحل به این شکل است:
- روزهای اول پس از جراحی (۰ تا ۷ روز): تمرکز بر کاهش درد، استفاده از دارو، راه رفتن محدود، و شروع تمرینات تنفسی و کششی سبک
- هفته دوم تا چهارم: افزودن حرکات ساده برای بهبود دامنه حرکتی و جلوگیری از خشکی مفاصل
- هفته پنجم به بعد: تمرینات قدرتی برای تقویت عضلات مرکزی بدن و بازگشت به فعالیت‌های روزمره
هرچند برخی از تمرینات به‌صورت زودهنگام شروع می‌شوند، اما فیزیوتراپی پیشرفته باید تحت نظر متخصص و با احتیاط انجام شود.
تفاوت در زمان شروع فیزیوتراپی بر اساس نوع جراحی
اگر بیمار جراحی باز و گسترده‌تری داشته باشد، مانند فیوژن، ممکن است تا ۴ تا ۶ هفته نیاز به استراحت نسبی و تأخیر در شروع تمرینات قدرتی داشته باشد. در مقابل، بیماران با جراحی‌های کم‌تهاجمی می‌توانند زودتر برنامه فیزیوتراپی فعال را آغاز کنند.
فیزیوتراپیست و جراح باید با همکاری هم، بهترین زمان‌بندی را برای شروع برنامه تمرینی تنظیم کنند.
اهداف اصلی فیزیوتراپی بعد از جراحی دیسک کمر
اولویت نخست در فیزیوتراپی بعد از جراحی، کاهش درد و التهاب محل جراحی است. با استفاده از تکنیک‌هایی مانند سرما درمانی، ماساژ ملایم، تحریک الکتریکی (TENS)، و تمرینات کششی سبک، می‌توان درد را تا حد زیادی کنترل کرد.
در این مرحله، هدف این نیست که بیمار فوراً حرکت کند، بلکه باید دردش به حدی برسد که اجازه حرکت داشته باشد.
بازگشت دامنه حرکتی و تقویت عضلات
پس از کاهش درد، تمرکز بر افزایش انعطاف پذیری ستون فقرات و بازگرداندن دامنه حرکتی است. فیزیوتراپیست از تمریناتی استفاده می‌کند که بدون فشار به مهره‌ها، عضلات اطراف ستون فقرات را به آرامی تقویت کند.
عضلات اصلی که تقویت می‌شوند شامل:
- عضلات شکم (برای پشتیبانی از کمر)
- عضلات گلوتئال (باسن)
- عضلات پشت (کمری و پشتی)
- عضلات ران و پا برای بهبود پایداری
تمریناتی مانند پل، کشش زانو به سینه، حرکت لگن و تمرینات ایزومتریک برای شروع مناسب هستند.
تمرینات کششی و اصلاحی ستون فقرات
تمرینات کششی نقش اساسی در جلوگیری از خشکی و چسبندگی عضلات بعد از جراحی دارند. این تمرینات کمک می‌کنند عضلات کمری و پشتی انعطاف‌پذیر بمانند و فرد بتواند بدون فشار، فعالیت‌های روزمره را انجام دهد.
برخی تمرینات مهم کششی عبارت‌اند از:
- کشش زانو به سینه: بیمار به پشت می‌خوابد و یک زانو را به سمت قفسه سینه می‌کشد و برای چند ثانیه نگه می‌دارد.
- کشش گربه-شتر (Cat-Cow Stretch): برای انعطاف‌پذیری ستون فقرات و کاهش خشکی بسیار مفید است.
- کشش عضلات همسترینگ: نشستن روی زمین با پاهای باز و خم شدن به سمت جلو برای کشش عضلات پشت ران.
اصلاح وضعیت بدنی نیز بخشی از تمرینات اصلاحی است که فیزیوتراپیست به بیمار آموزش می‌دهد. این تمرینات نحوه صحیح نشستن، ایستادن، بلند کردن اجسام، و حتی راه رفتن را اصلاح می‌کند تا از فشار بیشتر بر ستون فقرات جلوگیری شود.
تمرینات ایزومتریک و تقویتی
تمرینات ایزومتریک نوعی از تمرینات بدون حرکت مفصل هستند که برای بیماران پس از جراحی بسیار مناسب‌اند. این تمرینات عضلات را بدون ایجاد فشار به ساختار ستون فقرات فعال می‌کنند. نمونه‌ها:
- انقباض عضلات شکم بدون حرکت: در حالت خوابیده، فرد عضلات شکم را منقبض می‌کند و نگه می‌دارد.
- تمرین پل (Glute Bridge): برای تقویت عضلات باسن و پشتی.
- تمرینات پشتیبان لگن: افزایش پایداری ناحیه مرکزی بدن
با گذشت زمان، فیزیوتراپیست تمرینات مقاومتی را نیز وارد برنامه می‌کند تا قدرت عضلات بیشتر شود و از بازگشت آسیب جلوگیری شود.
درمان دستی و ماساژ درمانی
درمان دستی شامل تکنیک‌هایی است که فیزیوتراپیست با استفاده از دست خود، بافت‌های نرم، مفاصل، و عضلات را به آرامی حرکت داده یا ماساژ می‌دهد. این روش‌ها مزایای فراوانی دارند:
- کاهش اسپاسم عضلانی
- افزایش جریان خون در ناحیه جراحی شده
- بهبود دامنه حرکتی
- کاهش درد مزمن
ماساژ درمانی نیز برای بیماران دچار تنش عضلانی و التهاب بسیار مؤثر است و حس آرامش و تسکین به بیمار می‌دهد.
استفاده از روش‌های مدرن مانند TENS و اولتراسوند
فیزیوتراپی مدرن از دستگاه‌های پیشرفته برای کاهش درد و تحریک عضلات استفاده می‌کند:
- دستگاه TENS (تحریک الکتریکی عصبی): با ارسال پالس‌های الکتریکی خفیف به پوست، درد را کاهش می‌دهد.
- اولتراسوند درمانی: امواج صوتی با فرکانس بالا باعث گرم شدن عمیق عضلات و بافت‌ها می‌شود و روند ترمیم را تسریع می‌بخشد.
- لیزر کم‌توان (LLLT): برای کاهش التهاب و تسریع ترمیم بافتی
این فناوری‌ها به‌خصوص در مراحل اولیه پس از جراحی دیسک کمر، بسیار مؤثر هستند.
