بی اختیاری ادرار در بیماران دارای ضایعه نخاعی یکی از شایع ترین و در عین حال چالش برانگیزترین عوارض این بیماری است. وقتی نخاع آسیب می‌بیند، پیام‌های عصبی بین مغز و مثانه مختل می‌شوند، و همین موضوع باعث از دست رفتن کنترل ارادی بر تخلیه ادرار می‌شود. بسیاری از بیماران بعد از ضایعه نخاعی نه تنها با مشکلات حرکتی روبه‌رو هستند، بلکه با بی اختیاری ادرار نیز دست و پنجه نرم می‌کنند؛ موضوعی که تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی، اعتماد به نفس، روابط اجتماعی و حتی سلامت روان دارد.
در واقع، حدود ۸۰٪ از بیماران مبتلا به آسیب نخاعی درجاتی از بی اختیاری ادرار را تجربه می‌کنند. این وضعیت نه‌تنها ناراحت‌کننده است، بلکه در صورت عدم درمان مناسب، می‌تواند منجر به عفونت‌های مکرر ادراری، آسیب کلیه‌ها، و زخم‌های پوستی شود. در بسیاری از موارد، بیمار از بیان این مشکل خجالت می‌کشد و در نتیجه، درمان به تعویق می‌افتد.
اما خبر خوب این است که با پیشرفت علم پزشکی و استفاده از روش‌های نوین درمانی، امروزه می‌توان کنترل ادرار را تا حد زیادی بازگرداند. از فیزیوتراپی تخصصی کف لگن گرفته تا دارودرمانی، تحریک عصبی و حتی جراحی‌های دقیق، همه می‌توانند به بیماران کمک کنند تا زندگی عادی‌تری داشته باشند.
بی اختیاری ادرار در ضایعه نخاعی
بی اختیاری ادرار به حالتی گفته می‌شود که در آن فرد کنترل تخلیه ادرار را از دست می‌دهد و به‌صورت غیرارادی مثانه تخلیه می‌شود. در بیماران دارای ضایعه نخاعی، این بی‌اختیاری معمولاً ناشی از آسیب به مسیرهای عصبی است که بین مغز، نخاع و مثانه قرار دارند. وقتی این مسیرها قطع یا مختل شوند، مغز دیگر نمی‌تواند به مثانه فرمان دهد که چه زمانی باید ادرار را نگه دارد یا تخلیه کند.
تفاوت اصلی بین بی اختیاری ادرار ناشی از ضایعه نخاعی و انواع دیگر (مثل بی اختیاری ناشی از زایمان یا افزایش سن) در منشاء آن است. در نوع نخاعی، علت اصلی اختلال عصبی است، نه ضعف عضلات کف لگن یا افتادگی مثانه. در واقع، ممکن است مثانه از نظر فیزیکی سالم باشد، اما چون پیام عصبی از مغز به آن نمی‌رسد، نمی‌تواند به‌درستی عمل کند.
در بیماران با آسیب نخاعی، دو حالت اصلی دیده می‌شود:
- مثانه بیش‌فعال (Hyperreflexic): در این حالت مثانه به‌صورت غیرارادی و مکرر منقبض می‌شود، حتی زمانی که پر نیست.
- مثانه فلج (Areflexic): مثانه توانایی انقباض ندارد و ادرار درون آن جمع می‌شود تا زمانی که از سرریز شدن بیش از حد نشت کند.
شناخت نوع بی‌اختیاری برای انتخاب درمان بسیار مهم است، زیرا رویکرد درمانی در هر نوع کاملاً متفاوت است.
نقش نخاع در کنترل ادرار
برای درک بی‌اختیاری ادرار در ضایعه نخاعی، باید بدانیم نخاع چه نقشی در کنترل مثانه دارد. کنترل ادرار یک فرآیند بسیار پیچیده است که شامل همکاری بین مغز، نخاع، مثانه و اسفنکتر (عضله نگهدارنده ادرار) می‌شود.
عملکرد طبیعی سیستم عصبی در کنترل مثانه
در شرایط عادی، زمانی که مثانه شروع به پر شدن می‌کند، گیرنده‌های حسی در دیواره آن پیام‌هایی را از طریق اعصاب به نخاع می‌فرستند. این پیام‌ها از نخاع به مغز می‌رسند و فرد احساس می‌کند که مثانه‌اش در حال پر شدن است. سپس مغز تصمیم می‌گیرد که آیا زمان تخلیه رسیده یا باید ادرار را نگه داشت. اگر شرایط مناسب باشد، مغز از طریق مسیرهای عصبی به عضلات مثانه فرمان می‌دهد تا منقبض شوند و در همان زمان عضله اسفنکتر را شل می‌کند تا ادرار خارج شود.
تأثیر آسیب نخاعی بر مسیرهای عصبی مثانه
وقتی نخاع آسیب می‌بیند، این ارتباط پیچیده قطع می‌شود. به‌عبارت ساده، مغز دیگر نمی‌تواند پیام‌های مربوط به پر شدن یا تخلیه مثانه را دریافت یا ارسال کند. نتیجه؟ بی‌اختیاری ادرار، تخلیه ناقص مثانه یا احتباس ادرار.
محل آسیب نخاعی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. مثلاً:
- اگر آسیب در بخش گردنی یا سینه‌ای باشد، معمولاً مثانه دچار بیش‌فعالی می‌شود (مثانه اسپاستیک).
- اگر آسیب در بخش کمری یا خاجی باشد، ممکن است مثانه فلج و بدون انقباض شود.
این تفاوت‌ها باعث می‌شود هر بیمار تجربه‌ای متفاوت از بی‌اختیاری داشته باشد. برخی هر چند دقیقه احساس فوریت در ادرار دارند، در حالی که دیگران حتی متوجه پر شدن مثانه نمی‌شوند.
علل بی اختیاری ادرار در بیماران دارای ضایعه نخاعی
بی‌اختیاری ادرار در ضایعه نخاعی مستقیماً با محل و شدت آسیب ارتباط دارد. اما عوامل دیگری هم می‌توانند نقش داشته باشند. در ادامه مهم‌ترین دلایل را بررسی می‌کنیم:
۱. محل ضایعه نخاعی
محل آسیب تعیین می‌کند که کدام مسیرهای عصبی از کار افتاده‌اند. مثلاً آسیب در سطح T6 یا بالاتر معمولاً باعث مثانه بیش‌فعال می‌شود، چون مسیرهای مهاری از مغز قطع شده‌اند، اما مسیرهای رفلکسی در نخاع هنوز فعال هستند.
۲. شدت آسیب
در آسیب‌های کامل نخاعی (Complete Injury)، ارتباط عصبی کاملاً قطع می‌شود و کنترل مثانه از بین می‌رود. اما در آسیب‌های ناقص (Incomplete Injury)، ممکن است بخشی از عملکرد باقی بماند، که می‌تواند کنترل نسبی را ممکن سازد.
۳. زمان وقوع آسیب
در مراحل اولیه پس از آسیب، معمولاً مثانه دچار “شوک نخاعی” می‌شود؛ یعنی هیچ انقباضی ندارد. اما با گذر زمان، بسته به محل آسیب، ممکن است به‌تدریج بیش‌فعال یا فلج دائمی شود.
۴. عفونت‌ها و آسیب‌های ثانویه
عفونت‌های مکرر ادراری، سنگ‌های مثانه، یا فشار بیش‌ازحد ادرار بر کلیه‌ها می‌توانند بی‌اختیاری را تشدید کنند. این عوارض معمولاً در اثر تخلیه ناقص ادرار یا مراقبت ناکافی از سوند ایجاد می‌شوند.
۵. عوامل روانی و دارویی
استرس، اضطراب و مصرف برخی داروها (مثل شل‌کننده‌های عضلانی یا داروهای خواب‌آور) می‌توانند کنترل مثانه را دشوارتر کنند.
به همین دلیل، تشخیص دقیق علت بی‌اختیاری فقط با بررسی دقیق توسط متخصص اورولوژی یا فیزیوتراپیست اعصاب ممکن است. آن‌ها معمولاً از آزمایش‌های تخصصی مانند اورودینامیک (Urodynamic Test) استفاده می‌کنند تا عملکرد مثانه و مسیرهای عصبی را ارزیابی کنند.
انواع بی اختیاری ادرار در ضایعه نخاعی
بی‌اختیاری ادرار در بیماران دچار آسیب نخاعی فقط یک نوع ندارد. بسته به نوع آسیب، ممکن است شکل‌های مختلفی از این مشکل بروز کند. در ادامه، مهم‌ترین انواع آن را بررسی می‌کنیم:
۱. بی‌اختیاری فشاری (Stress Incontinence)
در این نوع، هنگام سرفه، عطسه، خندیدن یا بلند کردن اجسام سنگین، فشار داخل شکم افزایش می‌یابد و اگر اسفنکتر مثانه ضعیف باشد، ادرار نشت می‌کند. این نوع در آسیب‌های نخاعی کمتر شایع است، اما ممکن است در بیمارانی که عضلات کف لگنشان آسیب دیده است دیده شود.
۲. بی‌اختیاری اضطراری (Urge Incontinence)
در این حالت، بیمار احساس ناگهانی و غیرقابل‌کنترلی برای تخلیه ادرار دارد. مثانه به‌صورت غیرارادی منقبض می‌شود، حتی زمانی که پر نیست. این نوع بیشتر در افرادی دیده می‌شود که آسیب در بخش‌های بالاتر نخاع دارند و مثانه‌شان بیش‌فعال شده است.
۳. بی‌اختیاری ناشی از پر شدن بیش از حد (Overflow Incontinence)
در این نوع، مثانه توانایی تخلیه ندارد. ادرار درون آن جمع می‌شود تا زمانی که از سرریز شدن بیش از حد، به‌صورت نشت قطره‌ای خارج شود. این حالت معمولاً در آسیب‌های پایین نخاع یا آسیب به اعصاب ناحیه خاجی رخ می‌دهد.
۴. بی‌اختیاری ترکیبی (Mixed Incontinence)
برخی بیماران ترکیبی از دو نوع بالا را تجربه می‌کنند، مثلاً هم مثانه بیش‌فعال دارند و هم تخلیه ناقص. این حالت درمان پیچیده‌تری دارد و نیازمند بررسی دقیق‌تر است.
شناخت نوع بی‌اختیاری نخستین گام برای انتخاب بهترین روش درمانی است. به همین دلیل، پزشکان اغلب آزمایش‌های اورودینامیک، سونوگرافی مثانه، و گاهی MRI نخاع را برای تعیین دقیق نوع و علت بی‌اختیاری انجام می‌دهند.
علائم و نشانه ها
علائم بی اختیاری ادرار در بیماران دارای ضایعه نخاعی می‌تواند بسیار متنوع باشد و بسته به محل و شدت آسیب نخاعی تغییر کند. این علائم ممکن است در برخی بیماران خفیف و در برخی دیگر بسیار شدید باشند. در ادامه به رایج‌ترین نشانه‌ها اشاره می‌کنیم:
۱. نشت غیرارادی ادرار
شایع‌ترین علامت بی‌اختیاری در این بیماران، خروج ناخواسته ادرار بدون کنترل است. ممکن است بیمار متوجه شود که لباس زیرش بدون هیچ هشدار قبلی خیس شده است، یا هنگام تغییر وضعیت (مثل نشستن یا سرفه) ادرار نشت می‌کند.
۲. احساس فوریت در ادرار
بسیاری از بیماران مبتلا به مثانه بیش‌فعال، احساس ناگهانی نیاز شدید به تخلیه ادرار دارند. این حس معمولاً آن‌قدر سریع رخ می‌دهد که فرد حتی فرصت رسیدن به سرویس بهداشتی را پیدا نمی‌کند.
۳. احتباس ادرار (ناتوانی در تخلیه کامل مثانه)
در برخی از بیماران، مثانه به‌درستی منقبض نمی‌شود. این باعث می‌شود بخشی از ادرار پس از تخلیه در مثانه باقی بماند. احتباس ادرار در درازمدت می‌تواند موجب عفونت‌های مکرر یا حتی آسیب به کلیه‌ها شود.
۴. عفونت‌های مکرر ادراری (UTI)
به دلیل تخلیه ناقص مثانه، محیطی مناسب برای رشد باکتری‌ها ایجاد می‌شود. این بیماران معمولاً با تب، سوزش ادرار، یا بوی تند ادرار مواجه می‌شوند.
۵. درد در ناحیه شکم یا لگن
اگر ادرار برای مدت طولانی در مثانه باقی بماند، ممکن است باعث درد یا احساس فشار در زیر شکم شود. در برخی موارد، بیماران دچار اسپاسم‌های دردناک مثانه می‌شوند.
۶. نشت شبانه یا هنگام استراحت
در برخی بیماران، بی‌اختیاری ادرار بیشتر هنگام خواب یا استراحت بروز می‌کند، زیرا کنترل عصبی بدن در این زمان کاهش می‌یابد.
به‌طور کلی، هرگونه تغییر در عادات ادراری پس از ضایعه نخاعی باید جدی گرفته شود. تشخیص زودهنگام و درمان مناسب می‌تواند از عوارض طولانی‌مدت جلوگیری کند.
روش‌های درمان بی اختیاری ادرار در ضایعه نخاعی
درمان بی اختیاری ادرار در بیماران دارای ضایعه نخاعی ترکیبی از دارودرمانی، توان‌بخشی، استفاده از وسایل کمکی و گاهی جراحی است. هدف اصلی درمان، بازگرداندن کنترل مثانه، پیشگیری از عفونت و حفظ سلامت کلیه‌ها است.
۱. دارودرمانی
داروهای مختلفی برای کنترل عملکرد مثانه به کار می‌روند:
آنتی‌کولینرژیک‌ها (مثل اکسی‌بوتینین، تولتروادین): این داروها انقباض غیرارادی مثانه را کاهش می‌دهند و برای مثانه‌های بیش‌فعال مناسب‌اند.
بتا-۳ آگونیست‌ها (مثل میرابگرون): به شل شدن عضلات مثانه کمک کرده و ظرفیت نگهداری ادرار را افزایش می‌دهند.
آلفا بلاکرها: برای شل کردن عضلات گردن مثانه و بهبود تخلیه ادرار در مثانه‌های فلج استفاده می‌شوند.
۲. سوندگذاری متناوب (Intermittent Catheterization)
یکی از مؤثرترین روش‌ها برای تخلیه کامل مثانه است. بیمار (یا مراقب) هر چند ساعت یک‌بار با استفاده از سوند استریل، مثانه را تخلیه می‌کند. این روش از عفونت مکرر و آسیب کلیه‌ها جلوگیری می‌کند.
۳. تحریک الکتریکی و نوروستیمولیشن
در این روش، دستگاه‌هایی کوچک برای تحریک اعصاب مثانه و کنترل تخلیه ادرار به کار می‌روند. این فناوری به‌ویژه برای بیمارانی که ارتباط عصبی ناقصی دارند، بسیار مؤثر است.
۴. فیزیوتراپی و تمرینات کف لگن
گرچه کنترل ارادی در بیماران ضایعه نخاعی محدود است، اما تمرینات مخصوصی که متخصص فیزیوتراپی کف لگن برای بیمار در نظر می گیرد ، می‌تواند به تقویت عضلات باقیمانده کمک کند و نشت ادرار را کاهش دهد.
۵. تزریق بوتاکس (Botulinum Toxin)
تزریق بوتاکس به عضلات مثانه باعث کاهش انقباضات غیرارادی و افزایش ظرفیت مثانه می‌شود. اثر این روش معمولاً بین ۶ تا ۹ ماه باقی می‌ماند.
۶. جراحی
در موارد شدید که سایر روش‌ها پاسخ نداده‌اند، جراحی‌هایی مانند افزایش حجم مثانه (Augmentation Cystoplasty) یا کاشت دریچه مصنوعی ادرار انجام می‌شود.
هر بیمار بسته به نوع آسیب و وضعیت جسمی‌اش نیاز به ترکیبی از این روش‌ها دارد. برنامه درمانی باید توسط تیمی چندتخصصی شامل اورولوژیست، نورولوژیست و فیزیوتراپیست تنظیم شود.
