فیزیوتراپی پس از تعویض مفصل زانو، کلید بازگشت بیمار به زندگی طبیعی است. بدون انجام تمرینات و مراقبت‌های فیزیوتراپی، مفصل جدید ممکن است سفت شود، درد ادامه یابد و حتی عملکرد حرکتی محدود بماند. جراحی تعویض مفصل زانو یکی از موفق‌ترین روش‌های درمانی برای بیماران مبتلا به آرتروز زانو پیشرفته یا آسیب‌های شدید مفصل زانو است. پس از این عمل، بخش‌های آسیب‌دیده استخوان و غضروف با مفصل مصنوعی جایگزین می‌شود تا درد کاهش یابد و حرکت مفصل بهبود یابد. اما نکته‌ای که اغلب نادیده گرفته می‌شود این است که موفقیت جراحی فقط ۵۰٪ وابسته به عمل جراح است و ۵۰٪ دیگر به فیزیوتراپی پس از تعویض مفصل زانو بستگی دارد.
چرا فیزیوتراپی پس از عمل تعویض مفصل زانو ضروری است؟
بعد از جراحی، مفصل زانو دچار التهاب، تورم و ضعف عضلانی می‌شود. اگر بیمار به‌موقع تمرینات فیزیوتراپی را شروع نکند، با خطر چسبندگی مفصل، خشکی زانو و کاهش دامنه حرکتی روبه‌رو می‌شود.
فیزیوتراپی با هدف:
- بازگرداندن حرکت طبیعی زانو
- کاهش درد و ورم
- تقویت عضلات اطراف مفصل
- آموزش راه رفتن صحیح
- جلوگیری از عوارض پس از عمل
انجام می‌شود. این درمان نه‌تنها روند بهبودی را سرعت می‌بخشد بلکه طول عمر مفصل مصنوعی را نیز افزایش می‌دهد.
اهداف توانبخشی در بیماران پس از جراحی زانو
فیزیوتراپیست با توجه به شرایط هر بیمار، اهداف درمانی را تعیین می‌کند. این اهداف معمولاً شامل موارد زیر هستند:
- افزایش دامنه حرکتی مفصل زانو (Flexion & Extension)
- کاهش تورم و التهاب مفصل
- بهبود قدرت عضلات چهارسر ران و همسترینگ
- آموزش الگوی صحیح راه رفتن (Gait Training)
- پیشگیری از ترومبوز (لخته خون) و سفتی مفصل
- بازگشت به فعالیت‌های روزمره با اطمینان و بدون درد
مراحل بهبود و برنامه فیزیوتراپی پس از تعویض مفصل زانو
فاز اول – دوران بستری در بیمارستان (روز ۱ تا ۵ بعد از عمل)
در روزهای ابتدایی پس از جراحی، هدف اصلی پیشگیری از عوارض بعد از عمل و آغاز حرکت زودهنگام مفصل است.
فیزیوتراپیست در همان روزهای اول، بیمار را تشویق می‌کند تا حرکات ساده را شروع کند.
تمرینات در این فاز شامل:
- حرکات مچ پا (Ankle Pumps): برای جلوگیری از لخته خون در پا.
- انقباض عضلات ران (Quadriceps Sets): با سفت کردن عضلات جلوی ران به مدت ۵ ثانیه و سپس رها کردن.
- حرکات پسیو (Passive Motion): توسط فیزیوتراپیست یا دستگاه CPM برای حفظ دامنه حرکتی.
- نشستن روی تخت: از روز دوم، بیمار تشویق می‌شود تا چند دقیقه روی تخت بنشیند و پا را آویزان کند.
- ایستادن با واکر: از روز سوم به بعد، بیمار با کمک واکر شروع به ایستادن و برداشتن گام‌های کوتاه می‌کند.
حرکت زودهنگام باعث کاهش خطر چسبندگی مفصل و تسریع بهبود جریان خون در اندام‌ها می‌شود.
فاز دوم – توانبخشی در خانه یا کلینیک (هفته‌های ۲ تا ۶)
در این مرحله، فیزیوتراپی به‌صورت روزانه یا چند جلسه در هفته ادامه دارد. هدف اصلی، تقویت عضلات، بهبود انعطاف‌پذیری و افزایش اعتمادبه‌نفس در حرکت است.
تمرینات پیشنهادی در این فاز:
- بالا آوردن پا در حالت صاف (Straight Leg Raise): برای تقویت عضله چهارسر ران.
- خم و باز کردن فعال زانو: تا زاویه ۹۰ درجه و بیشتر.
- تمرینات ایزومتریک برای همسترینگ‌ها و باسن.
- بالا رفتن از پله با کمک واکر یا نرده (Step Training).
- تمرینات تعادلی روی سطح نرم یا با توپ فیزیوتراپی.
فیزیوتراپیست به بیمار آموزش می‌دهد که چگونه وزن بدن را به‌آرامی روی پای عمل‌شده منتقل کند و از حرکات ناگهانی یا چرخشی پرهیز کند.
در پایان هفته ششم فیزیوتراپی پس از تعویض مفصل زانو، بیشتر بیماران می‌توانند بدون کمک واکر راه بروند و دامنه حرکتی زانویشان بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ درجه افزایش می‌یابد.
ارزیابی و برنامه‌ریزی درمانی توسط فیزیوتراپیست
بررسی دامنه حرکتی، قدرت عضلانی و وضعیت تعادل
پیش از شروع فیزیوتراپی، فیزیوتراپیست با ابزارهایی مانند گونیومتر دامنه خم و باز شدن زانو را اندازه‌گیری می‌کند. همچنین قدرت عضلات چهارسر ران و همسترینگ ارزیابی می‌شود تا برنامه درمانی متناسب با شرایط بیمار طراحی گردد.
فیزیوتراپیست تعادل بیمار در حالت ایستاده و هنگام راه رفتن را نیز بررسی می‌کند تا از خطر افتادن و آسیب مجدد جلوگیری کند.
طراحی برنامه شخصی بر اساس نوع جراحی و وضعیت بیمار
در برخی بیماران، جراحی فقط در یک زانو انجام می‌شود (Unilateral TKR)، در حالی که در برخی دیگر هر دو زانو تعویض می‌شود (Bilateral TKR).
برنامه فیزیوتراپی بر اساس نوع جراحی، سن، وزن و سطح فعالیت قبلی بیمار تنظیم می‌گردد.
برای نمونه، در بیماران جوان‌تر تمرکز بر بازگشت سریع‌تر به فعالیت‌های روزمره است، اما در سالمندان تمرکز بر افزایش تعادل و پیشگیری از سقوط می‌باشد.
تمرینات اولیه فیزیوتراپی پس از جراحی تعویض مفصل زانو
تمرینات تنفسی و گردش خون برای پیشگیری از لخته
یکی از خطرات پس از جراحی زانو، تشکیل لخته خون (DVT) در پا است. برای جلوگیری از آن، فیزیوتراپیست تمریناتی مانند:
- دم و بازدم عمیق برای بهبود تهویه ریه‌ها
- حرکت پاشنه پا به بالا و پایین (Ankle Pumps)
- بالا آوردن ملایم پا برای بهبود جریان خون و کاهش ورم
را توصیه می‌کند.
تمرینات ساده حرکتی برای کاهش خشکی مفصل
حرکات سبک و کنترل‌شده زانو از همان روزهای اول ضروری است. تمرینات ساده مانند:
- لغزاندن پاشنه روی تخت (Heel Slides) برای خم شدن تدریجی زانو.
- کشش آرام زانو با حوله (Towel Stretch) برای افزایش دامنه حرکتی.
- تمرینات انقباضی عضلات ران (Isometric Quadriceps Contraction) برای جلوگیری از آتروفی عضلانی.
اجرای منظم این تمرینات، پایه اصلی بازتوانی زانو را تشکیل می‌دهد.
واکر، عصا و نقش آن‌ها در بازگشت تدریجی به راه رفتن
در هفته‌های اول، بیمار برای حفظ تعادل و جلوگیری از سقوط نیاز به وسایل کمکی دارد. واکر معمولاً در هفته‌های اول و سپس عصا در هفته‌های بعد مورد استفاده قرار می‌گیرد. هدف این است که بیمار به‌تدریج بدون نیاز به وسایل کمکی بتواند تعادل خود را حفظ کند.
روش‌های فیزیوتراپی برای کاهش درد و ورم
درد طبیعی است، اما کنترل آن یکی از کلیدهای موفقیت در توانبخشی است. فیزیوتراپیست‌ها از چند روش علمی برای کاهش درد استفاده می‌کنند:
- الکتروتراپی (TENS): ارسال پالس‌های الکتریکی خفیف برای کاهش درد و تحریک ترشح اندورفین.
- یخ‌درمانی (Cryotherapy): استفاده از کمپرس سرد ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بعد از تمرین برای کنترل التهاب.
- ماساژ درمانی: بهبود جریان خون و کاهش اسپاسم عضلانی.
- اولتراسوند تراپی: تحریک بافت‌های عمقی برای کاهش التهاب و بهبود ترمیم.
کنترل ورم (Edema Management)
تورم طبیعی است اما اگر کنترل نشود، حرکت مفصل محدود و درد تشدید می‌شود. برای کنترل ورم:
- زانو را بالاتر از سطح قلب قرار دهید.
- از بانداژ فشاری یا جوراب مخصوص استفاده کنید.
- حرکات مچ پا را مرتب انجام دهید تا جریان خون افزایش یابد.
- کمپرس سرد ۳ تا ۴ بار در روز تکرار شود.
فیزیوتراپی در منزل
فیزیوتراپی نباید فقط به جلسات کلینیکی محدود شود. پس از پایان جلسات درمانی، انجام تمرینات فیزیوتراپی در منزل برای حفظ نتایج به‌دست‌آمده حیاتی است. بیمار باید روزانه تمرینات ساده‌ای مانند خم و باز کردن زانو، انقباض عضلات ران و پیاده‌روی سبک انجام دهد.
نکات مهم:
- تمرینات را آهسته و بدون درد انجام دهید.
- از نشستن طولانی یا ایستادن مداوم پرهیز کنید.
- در زمان استراحت، پا را روی بالش قرار دهید تا ورم کاهش یابد.
- رژیم غذایی سالم و نوشیدن آب کافی به ترمیم بافت‌ها کمک می‌کند.
وسایل مفید برای فیزیوتراپی در منزل
- دستگاه CPM (Continuous Passive Motion): برای حرکت دادن زانو به‌صورت خودکار و نرم.
- نوارهای کشی تمرینی: برای تقویت عضلات در خانه.
- بالشتک‌های فیزیوتراپی: جهت انجام تمرینات کششی راحت‌تر.
- دوچرخه ثابت خانگی: برای افزایش انعطاف‌پذیری و استقامت زانو.
